103 yıl evvel Mustafa Kemal Atatürk için hazırlanan İngiliz istihbarat raporları ortaya çıktı. Raporlarda 1919 yılında Anadolu’da başlayan hareketin devrimci bir nitelik taşıdığı belirtilirken, Atatürk’ün ‘tehlikeli kişi’ olarak nitelendiği görüldü. Raporda ayrıyeten Atatürk’ün ‘zıtlarının desteklenmesi ve rakibi olan hareketlerin bir ortaya gelmesinin teşvik edilmesi gerektiği’ belirtildi.
BBC Türkçe’den İrem Köker, British Library’de yer alan, İngiliz devletine ilişkin artık saklılığı kaldırılmış istihbarat raporlarına ve resmi evraklara ulaştı.
Dokümanlar, Ekim ile Aralık 1919 ortasındaki üç aylık devirde, Türkiye’deki İngiliz yetkililerin Londra’daki makamlara Mustafa Kemal ve Anadolu’daki şimdi yeni yeni örgütlemeye başladığı hareketle ilgili gönderdiği raporları ve yaptıkları birinci değerlendirmeleri kapsıyor.
Atatürk hakkında hazırlanan birinci rapor, 1919 yılının ekim ayında.
Mustafa Kemal özelinde hazırlanan birinci İngiliz istihbarat raporu da 9 Ekim 1919 tarihini taşıyor. Rapor, o periyot İngiltere’nin işgali altında bulunan Mısır’daki istihbarat ünitesi tarafından, Fransızlardan alınan evraklara dayanarak hazırlanmış.
‘Mustafa Kemal ve milliyetçi (millici) hareket’ başlığını taşıyan raporda, bu hareketin ulus çapında İstanbul hükümetine muhalif nitelikte olduğu ve her ne kadar Türkiye’nin toprak bütünlüğünü savunsa da manda sistemine de karşı çıkmadığı belirtiliyor:
‘Bu hareket, Yunanistan’ın İzmir işgaliyle başlamış, bunun akabinde dayanak toplamış ve Türk heyetinin Paris’ten dönmesiyle, Yunanların İzmir’de yaptıkları, İtalyanların Antalya’ya çıkması ve Ermeni ile Kürt problemlerine ait belirsizlikle güçlenmiştir. Hareket, ordunun yardımıyla geniş çaplı bir siyasi direniş olarak kısıtlanmıştır ve daha fazla kışkırtılmadığı sürece silahlı çabaya dönüşme ihtimali düşük görülmektedir.’
Hazırlanan bu birinci raporda dikkat çeken bir nokta da Mustafa Kemal’in isminin ‘Mustafa Kamil’ olarak yazılmış olması.
Fakat, Bağdat’ta bulunan Siyasi Komite’den bir diğer yetkili bu rapora ek yaparak, Mustafa Kemal ve gayeleri konusunda “iyimser olamadığını” yazıyor:
‘Mustafa Kemal’in faaliyetleri yahut niyetleri konusunda, ne yazık ki optimist bir görüş takınamamaktayım. [Kuzey Irak’tan] gelen raporlar ve İstanbul hükümetinin elinin altındaki gerçeklik seviyesi yüksek bilgiler, bu hareketin tehlikeli bir nitelikte olduğunu ve askeri boyut kazanabilecek biçimde bir kargaşayı kışkırtma mümkünlüğü hiç de düşük değildir.
‘Siyasi hareketlerin baskıyla yok edilmediğine katılmakla birlikte, baskı uygulamanın ne adil olduğunu ne de elimizdeki tek silah olduğunu düşünüyorum. Zıtlarının bir ortaya gelmesi teşvik edilmeli ve rakibi olan maksatlar yerine getirilmelidir.’
İlerleyen devirlerde yazılan raporlarda ise savaşı sonlandıran bir muahede olmamasına rağmen yabancı devletlerin işgallerinin halk üzerindeki tesirlerine ve Mustafa Kemal’in Anadolu’daki örgütlenmesinin boyutlarına ait ayrıntılı değerlendirmeler yapılıyor.
1919 yılının sonlarına hakikat, İngiliz istihbaratının Mustafa Kemal ve ulusal çabayı mercek altına almaya başladığı görülüyor.
Yazılan birinci raporlarda Atatürk’ün isminin dahi yanlışsız yazılmadığını aktaran Alkan bu durumu, ‘Yerinden gelen istihbarat raporları Kemalist hareketi, milliyetçi hareketi, direniş hareketini az çok gerçek teşhis eden bilgilere sahip. Ancak öte yandan bunların Londra’da nasıl yansıdığına baktığımızda, bunun önemli biçimde ele alınmadığını görüyoruz’ diye anlatıyor.
Raporların yazıldığı periyotta şimdi Soyadı Kanunu çıkmadığı için daha sonra Atatürk soyadını alacak olan Mustafa Kemal’den bu isimle ya da Mustafa Kemal Paşa olarak bahsediliyor.
Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yolladığı raporda, yapılacak muahedenin uygulamaya sokulmasının her geçen gün daha da zorlaştığı belirtiliyor:
‘İstanbul’da doğan ve Erzurum’da yuvalanan milliyetçi hareket, Yunan Bölgesi dışında Anadolu’nun tamamını denetim edecek kadar genişledi ve Trakya’nın da kıymetli bir kısmında varlık gösteriyor. Birtakım Kürt, Arap ve Tatarların da sempatisini topladı. Merkezi Hükümet, İstanbul’da bir ilçe belediyesine, Milliyetçiler ile İtilaf Devletleri ortasında aracıya dönüştü.
‘Şu ana kadar her şey yolunda lakin Türkiye’ye kasvet yaratacak bir barış teklifi yapıldığında madalyonun başka yüzü de ortaya çıkacak. Milliyetçiler örgütleniyor, moral topluyor, takibat yapıyor, eleman devşiriyor, para topluyor ve Türkiye’nin bölünmesine ya da yabancı devletlerin denetimi altına girmesine karşı çıkmak için uyuşuk insanları canlandırmaya çalışıyor. Şu ana kadar da muvaffakiyet sağladılar. Her geçen gün barış mutabakatının uygulamaya sokulması daha da sıkıntı bir hal alıyor.’
İzmir işgalinin ‘direnişi başlattığına’ dikkat çekilen raporda ‘Merkezi Hükümetin işbirlikçiliğine’ direniş hareketinin ise ‘devrimci’ niteliğine vurgu yapılıyor.
İngiltere Yüksek Komiseri John de Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a 28 Ekim 1919 tarihinde yazdığı raporda ‘Mustafa Kemal, Mayıs ayında (1919 yılı) müfettiş olarak Samsun’a gönderildi. Smyrna’da (İzmir’de) uykuda yakalanan Türkler canlandı. Mustafa Kemal gelir gelmez bu bölgeyi hareketlendirmek için faaliyete geçti. İtilaf Devletleri’nin denetimi dışında kalan Amasya’yı karargah olarak belirledi. Bu hareket devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip üzere görünüyor’ deniliyor ve şöyle devam ediliyor:
‘Bu vakte (İzmir’in işgaline) kadar bu hareketin önderleri her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlar üzereydi. İtilaf kuvvetlerinden rastgele bir muhalefetle karşılaşmayınca ve Merkezi Hükümetin gereksizliği ve muhtemelen işbirlikçiliği de fark edilince daha çok ön plana çıkmaya başladılar. Bitkin ve yozlaşmış İstanbul Hükümeti’nin Türkleri temsil etmediğini, Türkiye’yi mahvettiğini düşünüyorlar ve kendilerinin Türkleri temsil ettiğini, ülkeyi de yönetebileceklerini göstereceklerini söylüyorlar.’