Enflasyon hayat standartlarımızı etkilerken, her geçen gün alım gücümüzün de düşüşüyle harcamalarımızdan kısma yoluna gidiyoruz. Bir müddettir ekonomistlerle sohbetler eşliğinde, bir anlamlandırma gayreti içinde enflasyonda yükselişi ve bunu nasıl önüne geçileceğini sorguluyoruz. Şimdi bir sonuca ulaşamadık fakat dolarla maaş almadığımız için dolardaki yükseliş, enflasyonun erittiği büyük kitleler, toplumsallıktan koparak temel gereksinim seviyesine indirgenen bir hayat konusunda merakımız sürüyor. Bugün de tünelin sonundaki ışığı şimdi göremedik. Bakalım siz görebilecek misiniz?
Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu, yeterli bir iktisatçı ve akademisyen.
Beyefendi çizgisinden ödün vermeyen Kozanoğlu, edebiyat ve siyaset ile de yakından ilgili bir isim. Geçmiş devirde siyasi parti genel başkanlığı yaparken, edebiyatçı da bir aileden geliyor. Bir müddettir yurt dışında yaşayan Kozanoğlu öğretmeyi şiar edinen, gerçek akademisyenlerden olurken, emek ve eşitlik konusunda da hassasiyeti yüksek hoca tıpkı vakitte. Buyurmaz mısınız sohbetimize?
Merkez Bankası kararından artık enflasyon için bir şey yapılmadığını mı anlamalıyız? Enflasyonla uğraş bırakılırsa ne olur? Siz geçen ay ‘benzin döküyorlar’ demiştiniz lakin artık sanki körükle gidip odun da mı atıyoruz?
Merkez Bankalarının siyaset faizleri tüm iktisat için bir transfer düzeneği olarak düşünülür. Yani siyaset faizi ile bankacılık sistemine aktarılan fonların, mevduat faizleri ve hem tüketicilere hem de kişisel kredilere uygulanan faizleri belirlemesi beklenir. Türkiye’de artık siyaset faizi bu fonksiyonunu yitirmiştir. Fakat hala yüzde 14 faizden bankacılık kısmına 900 milyar lira civarında likidite verilmekte bu adeti finans kesitine rant transferi süreci görmektedir. Bankaların da böylece enflasyonun çok altında faizlerle kredi vermesi, böylece talebin canlı tutulması amaçlanıyor. Buna paralel mevduat faizlerinin de düşük seyri tasarruf sahiplerini dövize yönlendiriyor. Böylece hem dövize istek körükleniyor, hem de enflasyon azdırılıyor. Faizleri artırmamak insanı ise kur muhafazalı mevduat gibisi kompleks enstrümanların devreye girmesini mecburî kılıyor. İktisattaki temel aktörler, mal ve hizmet üretimi üzere asıl misyonlarından çok vakit ve güçlerini finans piyasalarına ayırmak zorunda kalıyor.
Bu saatten sonra bizi faiz artırımı kurtarır mı? Kurtarırsa kaç puan artmalı ki piyasalar toparlansın?
En değerli sorun Merkez Bankası’nın inandırıcı bir para siyaseti bulunmaması. 2021 Eylül ayına kadar enflasyonun altında faiz verilmeyeceği söyleniyordu. Şu anda TÜİK’in tüketici enflasyonu yüzde 70. Daha sonra çekirdek enflasyonun temel alındığı söz edilmeye başlandı. Çekirdek enflasyon, yani besin, güç üzere oynaklığı yüksek kalemleri içermeyen endeksteki yıllık artış %57. Devamında MB Lideri cari fazla verme amacına odaklandıklarını açıkladı. Bu faizler düşüş seyrederse dövize ilgi artar, kurun sıçramasıyla dış ticarette rekabet gücünün yükselmesi sonucu ihracat patlar üzere iktisat bilimi dışı ve Türkiye’nin yüksek dış girdiye dayalı üretim yapısını dikkate almayan bir varsayım içeriyordu. Hakikaten sonuç hem enflasyonunun denetimden çıkması hem de cari açığın artması oldu. Özetle şu anda MB’nın siyaset faizi bir mana tabir etmediği üzere, iktisadın gerçekleriyle ortasındaki fark çok açılmış durumda. Yeniden de faizlerde ölçülü bir artış bile MB’nin en azından istikamet olarak gerçek bir yönelime girdiği bildirisi verir. Sinyal tesiriyle sonlu da olsa olumlu bir tesir yapar.
Rezerv, kur münasebeti malum, artık sokaktaki çocuklar hakim duruma. Kurdaki yükseliş nereye kadar sonlandırılabilir? Bu durumda para girişi de olmazsa carı açık, borç ödemeleri nasıl etkilenecek?
MB rezervlerinin Türkiye’nin döviz yükümlülükleri göz önüne alındığında yetersiz olduğu ortada. Ayrıyeten ihracat dövizlerinin %40’ını MB’ye bırakılması, reeskont kredilerinden yararlanma sistemi, başta BOTAŞ, kamu kuruluşlarına döviz tahsisi, art kapıdan kamu bankaları aracılığıyla döviz satışı yapılması üzere olgular rezerv seviyesini tahlil etmeyi çok zorlaştırıyor. Swap hariç net rezervler en son -55,1 milyar dolara kadar gerilemişti. Bu MB’nın döviz yükümlülüklerinin (borçlarının) döviz varlıklarından bu kadar düşük olması manasına geliyor. Lakin şu noktayı vurgulamakta fayda var: Şayet cebimde 1000 lira varsa, 1500 lira da borcum bulunuyorsa; bu cebimde 100 lira bulunup 600 lira borçlu olmaktan daha az berbattır. Her ne kadar ikisi de -500 lira net varlığa işaret ediyorsa da. O nedenle MB şimdilik 100 milyar dolar brüt rezerv ile uzatmaları oynayabiliyor ancak eğilim durumun daha da sarpa saracağı istikametinde.
Bu datalarla ve bu uygulamalarla 2023 Haziran’da yapılması planlanan periyoda nasıl erişeceğiz?
Göründüğü kadarıyla AKP’nin iktisat idaresi, iktisatta izafî bir ferahlamanın hissedildiği, ortalama yurttaşın her geçen gün gerileyen hayat standartlarının izafî de olsa düzelme yoluna girdiği bir periyodu kolluyor, seçime bu şartlar altında girmek istiyor. Geçmişte sıkışık devirlerde, global likiditenin bolluğu, faiz oranlarının düşüklüğü ve enflasyonun sıfırın az üstünde seyrettiği global şartlarda bilhassa sıcak para çekerek rahatlama fırsatı bulmuşlardı. Şu andan global şartlar çok olumsuz. Ukrayna savaşı, pandemi sürecinden beri sorun oluşturan tedarik zincirlerinde aksamalar, ABD-Çin hegemonya uğraşının açığa çıkardığı kopuş eğilimi, global iklim değişikliğinin sonuçlarının besbelli biçimde ortaya çıkması derken görüntü giderek bozuluyor. Global büyüme yavaşlıyor, güç ve besin fiyatları artış eğilimini sürdürüyor, enflasyonu çabucak her ülkede yüksek oranlara ulaşması merkez bankalarını keskin faiz artışları eğilimine sokuyor. Bu şartlar göz ününe alındığında turizm gelirlerinin artışıyla dövizin gevşeme mümkünlüğü çok düşük görünüyor. Enflasyon ile uğraş programı olmayışı da seçimlere uygun bir ortamın Haziran 2023’e kadar yakalanamayacağını düşündürüyor. O nedenle AKP rejiminin iktisat dışındaki fay sınırlarında gerginlik yaratarak, siyasi ve kültürel kutuplaşmayı derinleştirerek 2015 gibisi bir denemeye girişmesi tehlikesi olumsuz senaryo olarak akla geliyor.
Kurdaki yükselişin enflasyona tek başına tesirinin arttığı söyleniyor. Bu durumda daima söylenen “baz etkisi” ne vakit gerçekleşecek ya da gerçekleşecek mi?
Kurdaki yükseliş hem girdi fiyatlarının artışı, hem de dövizdeki hareketin enflasyon beklentisini üst çekmesi sonucu halkın ömrüne misliyle yansıyor. Örneğin global besin fiyatları Yüzde 30 artarken, kur tesiriyle Türkiye’de besin enflasyonunun yüzde 90 olmasına yol açıyor. Baz tesiri diye daima söylem edilenin de boş bir avuntu olduğunu çok geçmeden göreceğiz. Son 12 ayın enflasyonu hesaplanırken, 12 ay evvelki aylık enflasyon hesaplamadan çıkarılır, yeni ayınki dahil edilir. 2021 Aralık ayında enflasyon yüzde 13,6, izleyen Ocak ayında yüzde 11,1 gerçekleşmişti. siz Kasım 2022’yi yüzde 95 enflasyon ile tamamlarsanız, aralık ayında enflasyonun diyelim aylık yüzde 3,5’e düşmesi enflasyonu olsa olsa yüzde 85’e çeker. Bir ay sonra da yüzde 80’e iner. Yani bu gidişatla makul, kabul edilebilir bir enflasyon oranına ulaşamazsınız. Hatırlatayım faiz indirimleri başladığında, siyaset faiz yüzde 19 yıllık enflasyon ise yüzde 19,5’tu. Yani yüksek, lakin çığırından çıkmamış bir oran kelam konusuydu.
Alım gücü düşüyor ki, bildiğimiz üzere siz emek tarafında da eşitlikçi bir görüş taşıyorsunuz. Alım gücünü artırmak için Haziran’da Temmuz’da fiyatlar arttı diyelim. Fiyatlar artacak. Enflasyon derken bir sarmalın içine girmeyecek miyiz? Bundan nasıl çıkacağız?
Enflasyona paralel bir fiyat bir artışı saplanması en azından emeğiyle geçinenlerin, emeklilerin süreksiz de olsa satın alma güçlerinin düzeltilmesi manasına gelir. Örneğin geçtiğimiz bayramda emeklilerin bayram ikramiyesi %70 resmi enflasyona karşı 1100 lirada sabit tutuldu. Bu onların refahlarında kayıptan diğer bir sonuç vermedi. Ortada önemli bir enflasyona karşı uğraş programı bulunsa hangi bölümün ne kadar özveride bulunacağı konuşulabilir, müzakere edilebilir. Bu şartlarda çalışan bölümlerin enflasyonda erozyona uğrayan alım güçlerinin telafi edilmesini talep etmek en yanlışsız yol üzere görünüyor. Esasen alım gücünün düşüşü haliyle mallara ve hizmetlere talebin zayıflaması iktisadın sakinliğe sürüklenmesi manasına gelir. Korkarım ki Türkiye burada sakinlik içinde enflasyon manasına gelen stagflasyona sürükleniyor. Dar gelirliler gelirlerinin yüzde 75-80’ini besin, konut ve ulaştırmaya ayırıyor. Bu kalemlerde talebin fiyat esnekliği bulunmadığı, yani beşerler mecburen karnını doyurmak, bir konutun kirasını ödemek, işe giderken yol masrafına katlanmak zorunda olduklarından kısıntı yüklü hizmetler bölümünü vuracak. Yani bir kafede oturulmayacak, sinemaya gidilmeyecek, AVM ziyaret edilmeyecek. Bu da hem ekonomik hem kültürel çöküş manasına gelecek.
Çok konuşulan bir “servet transferi” var. Ki pandemide tüm dünyada artan. Bu ortamın getirdiği. Tüm bunlar sona erdiğinde, seçimden sonra yeni ya da mevcut idare her şeyi düzeltmeye karar verdiğinde, bu eşitsizlik düzelecek mi?
Tüm dünyada gelir ve servet eşitsizliği çok yakıcı bir sorun haline geldi. Bu hem toplumsal eşitsizlikleri artırdığı, kapitalizmin kendini yenileme düzenekleri eğitim, sıhhat, kültüre fakir bölümlerin para ayıramaması sonucu genç jenerasyonların geleceği hazırlanmasını sekteye uğrattığı, çok sağ-sağ popülist-reaksiyoner akımlara güç verdiği için sakıncalı. hem de geniş kitlelerin satın alma gücünün düşüşü mal ve hizmetlere uzanmalarını, yani talebin gerçekleşmesini zayıflattığı için tasa kaynağı. Birebir meseleleri, Türkiye’de de geçerli. Ayrıyeten 20 yılı aşan AKP idaresinde; liyakat büsbütün göz arkası edildiği, kamudaki takımlar iktidara yakın takımlarca dolduğu; başta kamu ihaleleri, kaynaklar yandaş bölümlere aktarıldığı; mezhepçi bir anlayışla tarikatlar, cemaatler, medreseler beslendiği için dahası da çarpık bir ekonomik yapılanma kelam konusu. O nedenle kamucu, liyakati ön plana alan, aydınlanmacı, servet vergisi başta gelmek üzere vergi düzenlemeleriyle gelir adaletini gözeten, araştırma ve geliştirmeye değer veren planlı bir iktisat anlayışı önümüzdeki devrin temel gereksinmesi olacak.
Dünyada kıtlık çok fazla söylem edilmeye başlandı. Bundan biz Türkiye olarak ne kadar korkmalıyız? Tarıma, hayvancılığa tekrar yanlışsız siyasetler ile dönsek ne kadar müddette her şeyi düzeltebiliriz?
Tüm dünyada bir beslenme, giderek açlık sorunu konuşuluyor. Bunda gerçek, dünya buğday ihracatının %30’unu, ayçiçeği yağı ihracatının %75’ini sağlayan iki ülke, Rusya ve Ukrayna ortasındaki savaşın rolü var. Lakin daha evvel de artan savaşlar, global iklim değişikliğinin kuraklık ve sel baskını üzere sonuçları, covid pandemisinin yansımaları nedeniyle Afrika yüklü dünyada yakıcı bir açlık sorunu yaşanmaktaydı. Ayrıyeten başta ABD ve AB varlıklı ülkelerin siloları arkasına kadar dolu, istedikleri anda en azından konjonktürel anlamada açlığı önleyici adımları atabilirler. Türkiye geniş bir tarım potansiyeline, varlıklı bir eser desenine sahip bir coğrafya üzerine şurası. tarım topraklarında çarpık yapılaşma, IMF-Dünya Bankası yapısal ahenk programlarının tarımı zayıflatması, bilhassa tarım takviyelerinin uygunca azaltılması yanında üretimi teşvik etmeyen gelir dayanaklarına dönüştürülmesi ülkemiz tarımını potansiyelinin çok altına çekti. Tüm bunlara rağmen, Türkiye 2021’de tarımda 5,8 milyar dolar dış ticaret fazlası verebilirdi. Lakin tohum, tarım ilacı, gübre üzere girdiler dahil edilince, tarımda dışa bağımlılık devreye giriyor. Ayrıyeten şirketler için yapılan tek eserlik üretim çiftçileri fakirleştiriyor. sistemli ve planlı bir tarım ıslahatı Türkiye’ye tarımda kısa müddette nefes aldırabilir. Bilhassa buğday, pirinç, mısır, soya üzere temel ürünlerde büyük güçlerin hegemonyasının kırılması ise lakin global bir tarım reformuyla imkanlı.